فیلم «محمد رسول‌الله» ساخته مصطفی عقاد؛ بازتابی سینمایی از وحدت وجود
چکیده
فیلم «محمد رسول‌الله» ساخته مصطفی عقاد، یکی از تأثیرگذارترین آثار سینمایی در معرفی اسلام به جهان غرب و شرق است. این مقاله با رویکردی تحلیلی، ابعاد دینی، هنری و معرفتی فیلم را بررسی می‌کند و در نهایت، با استناد به دیدگاه علی اکبری، نویسنده و اندیشمند معاصر، نگاهی عرفانی به ساختار معنایی فیلم ارائه می‌دهد. از دید اکبری، فیلم دانسته یا نادانسته با بهره‌گیری از مفهوم «وحدت وجود» ساخته شده است؛ مفهومی که در آن هر یک از اصحاب پیامبر در حقیقت بازتابی از وجود نبی‌اکرم (ص) هستند.
مقدمه
فیلم «محمد رسول‌الله» (The Message) محصول سال ۱۹۷۶، نه‌تنها یکی از آثار شاخص سینمای دینی است، بلکه پلی میان فرهنگ اسلامی و تمدن غربی محسوب می‌شود. کارگردان سوری‌تبار، مصطفی عقاد، با الهام از متون اسلامی و مشورت با علما، موفق شد اثری خلق کند که بدون نشان دادن چهره پیامبر، نور نبوت را از خلال شخصیت‌ها و وقایع منعکس سازد.
این مقاله تلاش می‌کند فراتر از جنبه‌های روایی و فنی، به لایه‌های معرفتی و عرفانی فیلم بپردازد، به‌ویژه از منظر نظریه‌ای که علی اکبری تحت عنوان بازتاب وحدت وجود در ساختار فیلم ارائه داده است.
مروری بر ساختار فیلم
فیلم از بعثت پیامبر آغاز می‌شود و با پیروزی اسلام در فتح مکه پایان می‌یابد. ساختار فیلم مبتنی بر رویدادهای تاریخی است؛ اما آنچه فیلم را متمایز می‌سازد، شیوه روایت آن است:
1. عدم نمایش مستقیم پیامبر: با استفاده از زاویه دید همراهان، پیامبر دیده نمی‌شود ولی تأثیر حضورش در همه‌جا احساس می‌شود.
2. شخصیت‌پردازی اصحاب: هر یک از یاران پیامبر در روند داستان نه تنها نقش تاریخی خود را ایفا می‌کنند، بلکه حامل پیام‌های معنوی‌اند.
دیدگاه علی اکبری: آینه‌های یک خورشید
علی اکبری، نویسنده و اندیشمند معاصر، در تفسیر خود از فیلم مصطفی عقاد، نظریه‌ای عارفانه ارائه می‌دهد. وی معتقد است:
> «این فیلم، دانسته یا نادانسته، بازتابی هنرمندانه از نظریه وحدت وجود است. پیامبر را نمی‌بینیم، اما هرکدام از اصحاب، آینه‌ای از اوست. گفتگوهای ایشان، گویی گفت‌وگو با نفس محمد است.فیلم، نه تنها پیامبر را در پس پرده دوربین نگاه می‌دارد، بلکه در دل مؤمنان او را تکرار می‌کند. یارانش خودِ اویند، هرکدام به نسبتی. از بلال گرفته تا حمزه و حتی دشمنانش، مانند آیینه‌هایی شکسته یا کامل، حقیقت نبوی را بازتاب می‌دهند.»
این دیدگاه، فیلم را به مثابه منظومه‌ای عرفانی می‌نگرد؛ جایی که نور محمدی در قالب‌های متکثر انسانی تجلی یافته و وحدت در کثرت معنا می‌شود.
تحلیل عرفانی ساختار فیلم
از دیدگاه عرفان نظری بینهایت اکبری به‌ویژه نزد ابن‌عربی، «الواحد فی الکثیر» اصلی بنیادین است؛ یعنی حقیقت یگانه در مظاهر متعدد تجلی می‌یابد. این اصل در فیلم به‌نحو چشم‌گیری قابل ردیابی است:
حمزه: نماد قوت و عدالت نبوی.
بلال: صدای توحید در رنج.
جعفر: تجلی عقل و خطابه اسلامی.
ابوسفیان: آینه‌ای در برابر نور که با سایه‌اش می‌جنگد.
در این نگاه، مخاطب نه با یک قهرمان واحد، بلکه با چندین تجلی از یک حقیقت مواجه می‌شود.
کارکرد سینمایی وحدت وجود
جلوگیری از نمایش چهره پیامبر، که ابتدا چالشی تکنیکی تلقی می‌شد، در عمل به نقطه قوت معنایی فیلم تبدیل شد. از نگاه اکبری، این رویکرد، زبان سینما را به زبانی عرفانی بدل کرده است: پیامبر از پرده غیاب سخن می‌گوید، و این غیاب، حضوری عمیق‌تر را ممکن می‌سازد؛ حضوری که در آینه وجود هر مؤمن صادق تجلی می‌یابد.
نتیجه‌گیری:
فیلم «محمد رسول‌الله» نه تنها یک اثر تاریخی یا دینی، بلکه از نگاهی عرفانی، روایتی سینمایی از وحدت وجود است. مصطفی عقاد با روایتی پرهیزکارانه و هوشمندانه، پیامبر را در دل شخصیت‌ها و کنش‌ها حاضر می‌کند؛ بی‌آنکه نشانش دهد، او را در همه‌جا می‌نمایاند.
دیدگاه علی اکبری، تبیینی عمیق از ساختار معرفتی فیلم ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که سینما، اگرچه رسانه‌ای تصویری است، می‌تواند حامل معانی غیبی و متعالی باشد؛ جایی که «محمد» در «دیگران» جاری می‌شود، و نور نبوت در آیینه ارواح بازتاب می‌یابد.
Azad
برچسب‌ها: علی اکبری, آزاد, آرامش معنوی, زمین متحد