تمایز عقل و خرد در فلسفه‌ی علی اکبری: از علم تا حکمت
مقدمه
یکی از پرسش‌های بنیادی در سنت‌های فلسفی، نسبت میان عقل و خرد است. در نگاه روزمره این دو مترادف‌اند، اما علی اکبری (آزاد) میان آن‌ها تمایزی بنیادین قائل می‌شود. عقل را جزنگر و در پی علم می‌داند، و خرد را کل‌نگر و در پی فلسفه و هستی‌شناسی. این تمایز می‌تواند الگویی تازه برای فهم رابطه‌ی علم، فلسفه و حکمت در جهان معاصر باشد.
عقل؛ نیروی جزنگر و ابزار علم
واژه‌ی «عقل» در عربی از ریشه‌ی «عَقَلَ» به معنای بستن و مهار کردن است. عقل نیرویی است که داده‌ها را مهار می‌کند، می‌سنجد و سامان می‌دهد. ابن‌سینا در اشارات و تنبیهات مراتب عقل نظری و عملی را شرح می‌دهد و آن را پایه‌ی علم می‌داند.[^1] کانت نیز در نقد عقل محض، عقل را قوه‌ای سامان‌دهنده معرفی می‌کند که تجربه را به علم بدل می‌سازد.[^2] بدین‌ترتیب، عقل با رویکردی تحلیلی و جزئی‌نگر، دستاوردی به نام «دانش» پدید می‌آورد.
خرد؛ نیروی کل‌نگر و سرچشمه‌ی حکمت
در سنت ایرانی، خرد جایگاهی والاتر از عقل دارد. فردوسی در شاهنامه می‌گوید:
«خرد رهنمای و خرد دلگشای / خرد دست گیرد به هر دو سرای»[^3]
خرد در این معنا نوری است که هم زندگی دنیوی و هم معنویت را سامان می‌دهد.
سهروردی در حکمت اشراق، معرفت شهودی را برتر از استدلال عقلانی صرف می‌داند.[^4] ملاصدرا نیز در الحکمة المتعالیة عقل جزئی را کافی نمی‌داند و رسیدن به حکمت را مشروط به شهود و عقل کلی معرفی می‌کند.[^5] در اندیشه‌ی اکبری نیز خرد نیرویی کل‌نگر است که انسان را به درون خویش و به فراسوی هستی می‌برد؛ دستاورد آن نه صرفاً علم، بلکه فلسفه و حکمت است.
عقل و خرد؛ دو مسیر مکمل
از منظر علی اکبری:
عقل → علم و دانش (حرکت بیرونی و فناورانه)
خرد → فلسفه و حکمت (تعالی درونی و هستی‌شناسانه)
علم محصول عقل است و پیشرفت‌های بشری را ممکن می‌کند، اما خرد انسان را گاهی به خودشناسی درونی و گاهی به هستی‌شناسی بیرونی می‌برد.
نتیجه‌گیری: خرد به‌مثابه نیروی وحدت‌بخش
در جهان امروز که علم زمین را به «دهکده‌ای کوچک» بدل کرده است، خطر پراکندگی فرهنگی و معنوی همچنان پابرجاست. علی اکبری بر این باور است که تنها خرد و فلسفه است که می‌تواند این زمین کوچک‌شده را به جامعه‌ای متحد و معنادار بدل کند. بنابراین، اگر عقل شرط حرکت انسان است، خرد (اخلاق ومعنویت)شرط هدایت و بقای اوست.
منابع
[^1]: ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، تحقیق: نجاتی، قم: نشر اسلامی.
[^2]: Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, Cambridge University Press, 1998.
[^3]: فردوسی، شاهنامه، ویرایش جلال خالقی مطلق، جلد اول، ص. ۵۰.
[^4]: شهاب‌الدین سهروردی، حکمة الاشراق، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
[^5]: ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج ۱، قم: دار احیاء التراث
برچسب‌ها: علی اکبری, آزاد, آرامش معنوی, زمین متحد