چکیده
خداشناسی در نهج‌البلاغه، از چنان عمق فلسفی، عرفانی و عقلی برخوردار است که می‌توان آن را زیربنای الهیات شیعه و ستون اصلی ایمان اسلامی دانست. در این مقاله، با تکیه بر فرازهایی از خطبه اول نهج‌البلاغه، مراتب خداشناسی، توحید، و مرزهای معرفت الهی را شرح و تحلیل می‌کنیم. هدف این مقاله، تبیین آن است که چگونه امیرالمؤمنین علی (ع) در چند جمله کوتاه، تصویری دقیق، خالص و بی‌تشبیه از ذات خداوند ارائه می‌دهد که هنوز هم پس از قرن‌ها، راهنمایی برای اندیشمندان، مؤمنان، و فلاسفه معاصر است.
مقدمه
نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای بی‌پایان از حکمت و معرفت است؛ به‌ویژه در حوزه خداشناسی، جملات امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نوری فرازمینی بر تاریکی جهل می‌تاباند. خطبه اول این کتاب شریف، با معرفی مراحل ایمان و مراتب شناخت خداوند، نوعی رساله الهیاتی مختصر اما بسیار عمیق محسوب می‌شود. در این نوشتار، مفاهیم کلیدی آن را در زبانی علمی و معنوی بازخوانی می‌کنیم.
۱. آغاز دین با شناخت خدا
امیرالمؤمنین سخن را با اصلی‌ترین بنیاد دین آغاز می‌کند:
> «سر آغاز دین، خداشناسی است.»
این جمله، محور دین‌داری را نه صرف عبادت، بلکه معرفت می‌داند. عبادت بدون شناخت، از دید امام علی (ع)، پایه‌ای ندارد. بنابراین نخستین گام در سلوک دینی، تأمل و درک حضور خالق است.
۲. مراتب چهارگانه شناخت خدا
در ادامه، چهار مرحله برای خداشناسی بیان می‌شود:
1. شناخت خدا
2. ایمان به خدا
3. شهادت به یگانگی خدا (توحید)
4. اخلاص در توحید
هر کدام از این مراحل، گامی به‌سوی بلوغ معرفتی انسان است. شناخت، آغاز مسیر است اما کافی نیست؛ ایمان قلبی لازم است. ایمان هم بدون توحید ناب ناقص است. و توحید نیز در صورتی کامل می‌شود که به اخلاص برسد؛ یعنی انسان در عبادت، نیت و بینش، فقط و فقط خدا را ببیند.
۳. مرز خداشناسی: پرهیز از تشبیه
امیرالمؤمنین سپس یکی از مهم‌ترین آسیب‌های معرفت دینی را بیان می‌کند:
> «کمال اخلاص، خدا را از صفات مخلوقات جدا دانستن است.»
در اینجا، امام هشدار می‌دهد که خداوند را نباید مانند مخلوقات تصور کرد. صفاتی مثل مکان، زمان، شکل، احساس، تغییر و ابزار که در مورد مخلوقات صدق می‌کند، درباره ذات الهی معنا ندارد. حتی صفات متعالی چون علم و قدرت نیز، در مورد خدا، عین ذات او هستند، نه اضافه‌ای بر وجودش.
۴. انکار جسم‌انگاری و محدودسازی خدا
امام علی (ع) با منطق دقیق، خطرات تشبیه را یکی‌یکی رد می‌کند:
اگر خدا را شبیه چیزی بدانیم، یعنی او را محدود کرده‌ایم.
اگر بپرسیم خدا "کجاست"، یعنی او را در یک جا فرض کرده‌ایم.
اگر بپرسیم "بر چه قرار دارد"، یعنی جایی را خالی از او تصور کرده‌ایم.
این تصورات، در واقع تصویرسازی ذهن مخلوق از خالق است، که به‌ناچار ناقص و گمراه‌کننده است.
۵. اثبات حضور بی‌مکان و بی‌زمان
یکی از زیباترین بخش‌های این فراز، توصیف رابطه خدا با جهان است:
> «با همه چیز هست، نه اینکه همنشین آنان باشد؛ و با همه چیز فرق دارد، نه اینکه از آنان جدا باشد.»
اینجا اوج دقت فلسفی و عرفانی نهج‌البلاغه است. خدا با هستی است، اما نه در کنار آن؛ او در درون جهان نیست، اما از آن جدا هم نیست. این همان توصیف حضور مطلق و بی‌قید الهی است.
۶. خداوند فراتر از ابزار، حرکت و نیاز
در توصیفی فرازمانی، امام علی می‌فرماید:
> «او انجام‌دهنده همه کارهاست، بدون حرکت و ابزار و وسیله.»
بر خلاف تصور انسان‌گونه از قدرت، خداوند برای خلق یا اداره جهان نیازی به وسیله ندارد. او نه به دست، نه به فکر، نه به زمان، و نه به ماده وابسته است. این برداشت، در واقع جوهره توحید ناب است.
۷. تنهایی ذاتی خداوند
در پایان این بخش، امام می‌گوید:
> «یگانه و تنهاست، زیرا کسی نبوده تا با او انس گیرد، یا از نبودش وحشت کند.»
در این جمله، بی‌نیازی ذاتی خداوند از همه موجودات تأکید می‌شود. او پیش از هر چیز بود و با هیچ‌کس معنا نمی‌یابد. این، مرز توحید و رد هرگونه تصور اجتماعی یا انسانی از ذات الهی است.
نتیجه‌گیری
نهج‌البلاغه در خطبه اول خود، خداشناسی را از سطح تفکر عامه فراتر برده و وارد عرصه‌ای ناب و الهی می‌کند. این نوع نگاه، اگر به درستی فهمیده و ترویج شود، می‌تواند انسان را از عبادت ظاهری بی‌روح نجات داده و به سوی عبادتی آگاهانه، خالصانه و الهی سوق دهد. امروز نیز در جهان مدرن، بازگشت به چنین معرفتی، راهی برای احیای دینِ عقل‌محور و معنویت اصیل است.
منابع
نهج‌البلاغه، گردآورنده: سید رضی، خطبه اول
شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید
تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، جلد اول
توحید صدوق، باب صفات‌الله
منابع عرفانی شیعه درباره توحید، مانند مصباح‌الانوار و فصوص‌الحکم ابن‌عربی
Azad
برچسب‌ها: علی اکبری, آزاد, آرامش معنوی, زمین متحد