تلفیق دانش میان‌رشته‌ای و اصول اخلاقی-فلسفی در تفسیر قرآن: رویکردی نوین به هرمنوتیک اسلامی
نویسنده: آزاد
سایت منتشرکننده: زمین متحد
کلیدواژه‌ها: تفسیر قرآن، اخلاق ایرانی، وحدت وجود، مطالعات میان‌رشته‌ای، عرفان اسلامی
چکیده :
این مقاله دیدگاهی را بررسی می‌کند که بر اساس آن، تفسیر جامع قرآن نیازمند تلفیق سه عنصر بنیادین است: ۱. دانش میان‌رشته‌ای، ۲. اصول اخلاقی برگرفته از سنت ایرانی-زرتشتی، و ۳. حکمت عرفانی با محوریت اصل وحدت وجود. نگارنده با تحلیل منابع اسلامی، ایرانی و عرفانی استدلال می‌کند که این مدل سه‌لایه‌ای می‌تواند بستری نو برای بازخوانی قرآن در مواجهه با چالش‌های معاصر فراهم سازد.
۱. مقدمه
قرآن همواره مفسران را به تدبر و تأمل چندوجهی دعوت کرده است. با گسترش دانش بشری، نیاز به استفاده از روش‌های میان‌رشته‌ای در تفسیر قرآن بیش از پیش احساس می‌شود. علی اکبری بر این باور است که پیوند میان علوم نوین، اخلاق تاریخی ایرانی و عرفان اسلامی، می‌تواند چارچوبی عمیق‌تر برای فهم لایه‌های معنایی قرآن پدید آورد.
۲. جایگاه دانش میان‌رشته‌ای در تفسیر
سنت اسلامی از آغاز با نگاهی جامع‌نگر به علوم نگریسته است. نمونه‌هایی چون ابوریحان بیرونی، ابن سینا و غزالی گواه بر امکان جمع فلسفه، علم، و دین‌اند.
در عصر حاضر:
علوم طبیعی (مانند زمین‌شناسی و زیست‌شناسی) برای فهم آیات خلقت.
علوم انسانی (مانند روان‌شناسی و جامعه‌شناسی) برای تحلیل مفاهیمی چون عدالت، قومیت، و اخلاق اجتماعی.
این تلفیق موجب تقویت کارکرد تفسیری قرآن در پاسخ به مسائل جهانی همچون بحران اقلیمی (روم:۴۱) یا برابری اجتماعی (حجرات:۱۳) می‌شود.
۳. اخلاق ایرانی و هم‌سویی با قرآن
سه‌گانه اخلاقی ایرانی «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» که ریشه در آموزه‌های زرتشت دارد، در تمدن اسلامی نیز بازتفسیر شده و در آثار خواجه نصیر، سعدی، و دیگر حکیمان ایرانی تجلی یافته است.
این اصول با آیات قرآن هم‌راستاست:
پندار نیک: «وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي صُدُورِكُمْ» (آل‌عمران:۱۱۹).
گفتار نیک: «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» (بقره:۸۳).
کردار نیک: «وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (حج:۷۷).
در نتیجه، این اصول می‌توانند به عنوان میانجی فرهنگی در تفسیر اجتماعی و فرهنگی قرآن ایفای نقش کنند.
۴. اصل وحدت وجود و خوانش عرفانی قرآن
وحدت وجود، نظریه‌ای هستی‌شناختی در عرفان اسلامی است که ابن عربی آن را نظام‌مند ساخت. این دیدگاه، وجود را تجلی یگانه حقیقت می‌داند.
آیاتی مانند:
«فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» (بقره:۱۱۵)
«نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» (ق:۱۶)
نشان‌دهنده جهان‌بینی یکتاگرایانه قرآن هستند.
بر اساس این نگاه، رابطه انسان و طبیعت رابطه‌ای متعالی و وحدت‌محور است. چنین رویکردی تفسیرهایی اکولوژیک، معنوی و فلسفی از آیات قرآن به‌دست می‌دهد.
۵. مدل سه‌لایه‌ای تفسیر: دانش، اخلاق، حکمت
اکبری مدلی سه‌لایه‌ای را برای تفسیر قرآن پیشنهاد می‌دهد:
۱. دانش میان‌رشته‌ای: بهره‌گیری از یافته‌های علمی برای تبیین آیات خلقت، تاریخ، جامعه و روان انسان.
۲. اخلاق سه‌گانه ایرانی: تأکید بر اخلاق زیست‌پذیر و همدلانه در زندگی فردی و جمعی.
۳. حکمت وحدت وجودی: عبور از ظاهر الفاظ به درک عمیق وحدت هستی.
مثال موردی: بررسی تغییرات اقلیمی با استناد به آیه «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ» (روم:۴۱) بر اساس داده‌های علمی، با تحلیل اخلاقی از مسئولیت انسان و خوانش عرفانی از هماهنگی کل آفرینش.
۶. نتیجه‌گیری
این چارچوب سه‌گانه پیشنهادی، امکان بازخوانی قرآن با رویکردی جامع‌نگر، عقلانی و معنوی را فراهم می‌سازد. چنین مدلی ظرفیت دارد تا به دغدغه‌های معرفت‌شناختی، اخلاقی و زیست‌محیطی امروز پاسخ دهد، و از سویی گفت‌وگو میان سنت‌های دینی و فلسفی را تعمیق بخشد. پژوهش‌های آتی می‌توانند قابلیت اجرایی این مدل را در حوزه‌های تفسیر تربیتی، اقتصادی یا حقوقی قرآن بررسی کنند.
منابع علمی به‌روز شده و دقیق:
۱. غزالی، ابوحامد. احیاء علوم‌الدین. بیروت: دارالمعرفة، چاپ جدید.
۲. ابن عربی، محی‌الدین. فصوص الحکم. تصحیح عفیفی. قاهره: دارالکتب، ۲۰۰۲.
۳. خواجه نصیرالدین طوسی. اخلاق ناصری. تصحیح مدرس رضوی. تهران: بنیاد حکمت اسلامی، ۱۳۸۵.
۴. مرتضوی، منصور. «تأثیر فلسفه ایرانی بر تفسیر قرآن». دانشگاه تهران، ۱۳۹۸.
۵. رضایی، عبدالعلی. «وحدت وجود و رویکردهای محیط‌زیستی قرآن». فصلنامه مطالعات اسلامی معاصر، شماره ۲۲، ۱۴۰۰.
۶. نهج‌البلاغه
بیانیه اخلاقی
این مقاله با رعایت اصول علمی، بی‌طرفی پژوهشی و دقت در ارجاع به منابع تنظیم شده است. هدف آن ترویج نگاه‌های تلفیقی و اخلاق‌محور در مطالعه قرآن و گفت‌وگوی سازنده میان سنت‌های معرفتی است.
Azad
برچسب‌ها: علی اکبری, آزاد, آرامش معنوی, زمین متحد